بررسی وضعیت بحرانی دریای خزر

بررسی وضعیت بحرانی دریای خزر

بررسی وضعیت بحرانی دریای خزر و تاثیر آن

سد سازی‌ها و کاهش نزولات جوی عامل اصلی

در برخی خبرهای غیررسمی آمده که روسیه به‌دنبال سدسازی روی رودخانه ولگاست و چنانچه این سدها ساخته شود، وضعیت خزر از آنچه هست، وخیم‌تر می‌شود. خوشروان دراین‌باره می‌گوید: «روس‌ها پیش از آنکه ما به فکر سدسازی باشیم از سال ۱۹۵۰ شروع به ساخت سد روی رودخانه‌های شمالی کردند که نظیر آنها رودخانه‌های اورال و ولگاست. آنها تا سال ۱۹۷۰ تمام سدهای‌شان را ساختند و  یکی از دلایل کاهش سه‌متری تراز آبی خزر از  ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۸ همین بود که آنها سدهای‌شان را آبگیری کردند. بااین‌حال چنانچه روس‌ها بخواهند سد دوباره‌ای در اولگا بسازند اولین کشوری که از کاهش تراز آبی خزر متضرر می‌شود، خودشانند. آنها بیش از ۱۰ برابر ما در این زمینه خسارت می‌بینند زیرا روسیه سواحلی دارد که بسیار کم‌عمق است. ازطرف‌دیگر روس‌ها سیستم ناوبری بسیار مجهزی دارند که باید ازطریق همین سواحل انتقال کالا را انجام دهند. اگر به‌هردلیلی آب این کانال پایین بیاید، روسیه دچار مشکل خواهد شد و این مشکل تبعات اقتصادی جدی‌ای برای‌شان خواهد داشت. علاوه‌برآن، هرگونه اختلال در خزر فرصت‌های آبزی‌پروری و شیلات آنها را نابود می‌کند که آن‌هم از نظر اقتصادی ضربه سنگینی برای کشور روسیه است. بنابراین شایعاتی که می‌گوید روسیه در حال سدسازی است و آب را به‌سمت خزر رها نمی‌کند،‌ بیشتر جوسازی است تا این شائبه باشد که روسیه در حال خشک‌کردن این دریاچه است. خزر تحت‌تاثیر شرایط اقلیمی، ‌کاهش سطح تراز را تجربه می‌کند و هیچ کشوری از کاهش سطح تراز منتفع نمی‌شود و همه ضرر می‌کنند.»

در تصاویر ماهواره‌ای که گرفته شده کاملا مشخص است که خط تراز آب دریای خزر از گذشته تا به امروز چه میزان بوده است و امروز یکی از علت‌های کاهش سطح آب دریای خزر و پسروی آن ناشی از سد سازی‌های متعدد و همچنین کاهش نزولات جوی است.

ساخت‌ و ساز اشخاص حقیقی در اراضی ملی

تصرف اراضی یکی از معضلات جدی در زمان عقب‌نشینی دریاست. ما این پدیده را در شرق مازندران در محدوده دهانه رودخانه تجن شاهدیم.‌ سازمان منابع‌طبیعی عرصه‌ها را با سند در اختیار مردم گذاشته است. مردم در حال صاف‌کردن این تپه‌ها هستند و روی آنها واحدهای مسکونی می‌سازند درحالی‌که اگر تراز آب بالا بیاید، همان اتفاقی می‌افتد که در دهه ۶۰ افتاد. در این دهه شهرک‌های ساحلی که کنار دریا ساخته شده بود، با پس‌روی آب نابود و  دولت مجبور شد برای جلوگیری از نفوذ آب ساحل‌سازی کند. آنچه ما این روزها در حاشیه جنوبی خزر شاهدیم در راستای مدیریت جامع مناطق ساحلی نیست بلکه تجاوز به این عرصه‌ها است. درحالی‌که زمین‌ها جزو اموال ملی است،‌ کسانی سند زمین را در اختیار دارند و در آنها ساخت‌وساز می‌کنند.»

تاثیر منفی و متفاوت بر فعالیت شیلاتی

رودخانه‌های استان مازندران که محل تلاقی دریا با رودخانه هاست، محل اصلی مهاجرت و زایشگاه تخم ریزی آبزیان بوده که دچار افت کاهش سطح آب می‌شوند. پسروی آب دریای خزر تاثیرات منفی و متفاوتی را برای فعالیت‌های شیلاتی از جمله طرح‌های پرورش ماهیان خاویاری در اراضی ساحلی (بااستفاده از آب دریا)، تردد شناورهای کیلکاگیر و همچنین مهاجرت ماهیان رودکوچ دریایی به مناطق بالادست رودخانه‌ها را به همراه خواهد داشت.

تاثیر منفی بر کشور های حاشیه

کاهش تراز سطح آب دریای خزر مختص ایران نیست و این چالش جدی گریبانگیر همه کشورهای حاشیه خزر است.

بحران‌های محیط‌زیستی در جنوب خزر

درحالی‌که گرمایش جهانی باعث آب‌شدن یخ‌ها در قطب می‌شود و تراز آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد بالا می‌آید‌، در خزر آب عقب می‌نشیند. مردمان ساکن مالدیو و بسیاری از مناطق ناچار به مهاجرت به‌واسطه زیر آب رفتن سرزمین‌های‌شان هستند و در خزر صیادان تورها را در انبار  آویزان کرده‌اند و لباس‌های صیادی را کنار گذاشته‌اند. آنها یا ناچارند کارگر دیگران شوند یا به شهرهای دیگر مهاجرت و حاشیه‌نشینی پیشه کنند.

براساس مقاله‌ای که محمدرضا ثروتی و منیژه قهرودی تالی، اساتید دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و رضا منصوری، دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی این دانشکده در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده‌اند، «از سال ۱۳۷۴ تاکنون تراز دریا مرحله جدیدی از روند کاهش خود را آغاز کرده و با کاهش حدود ۴/۱متری سطح تراز دریا به تراز ارتفاعی منفی ۲۷متری نزدیک شده است. میزان شتاب کاهشی تراز دریا طی این دوره حدود ۸/۶سانتی‌متر محاسبه شده است. این روند جدید پس‌روی و کاهش سطح تراز دریا متاسفانه دوباره باعث‌شده تا خلیج گرگان به‌سمت خشکیدگی کامل سوق پیدا کند،‌ به‌گونه‌ای‌که امروزه کانال‌های ارتباطی چاپقلی و آشوراده کارایی خود را تقریبا از دست داده و کانال خوزینی نیز به‌طورکامل خشک و از آب خارج شده است. همچنین در پی این فاز پس‌روی، کرانه‌های جزیره سدی میانکاله با پدیده رسوب‌گذاری روبه‌رو و باعث‌شده تا بر ابعاد و درازای این جزیره سدی افزوده شود.» براساس این مقاله: «ازجمله مهم‌ترین واکنش‌های محیطی که در پی روند کاهش سطح تراز دریا طی سال‌های اخیر در منطقه در حال رخ‌دادن است، می‌توان به خشک‌شدن کامل تالاب گمیشان و کانال ارتباطی خوزینی،‌ خشکیدگی بخش‌های گسترده‌ای از تالاب میانکاله،‌ کم‌آب‌شدن خلیج گرگان و رسوب‌گذاری در کانال‌های ارتباطی چاپقلی و آشوراده و کاهش ژرفای مفید آنها اشاره کرد.» نویسندگان این مقاله هشدار داده‌اند: «اگر سازمان‌ها و نهادهای مسئول در این زمینه تمهیدات و چاره‌جویی‌های لازم را برای حل این مسئله مهم اتخاذ نکنند، باید شاهد رخ‌دادن بحران‌های محیط‌زیستی گسترده‌ای در کرانه‌های منطقه مورد مطالعه باشیم.»

پس از پنج‌سال که از انتشار این مقاله گذشته است، تمهیدی که مسئولان اندیشیده‌اند، جانمایی پتروشیمی در میانکاله بوده‌ درحالی‌که براساس اسناد، آمایش سرزمین پتروشیمی در شمال کشور نباید وجود داشته باشد. با چنین سیاست‌گذاری‌هایی پیش‌بینی آینده ساحل‌نشینان چندان دشوار نخواهد بود.

عقب نشینی آب دریای خزر موضوع جدیدی نیست در گذشته‌های دور هم این رخداد طبیعی در شمال کشور شاهد بوده ایم، اما اگر همان زمان ضوابط رعایت حریم و بستر دریا رعایت می‌شد امروز دغدغه خشکی محدوده ساحلی و آسیب رسانی آن به زیرساخت‌ها و کاربری‌های فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نداشتیم

ما در شرایطی که کاهش سطح تراز آب خزر را داریم، باید با روش صحیح آن را مدیریت کنیم، یعنی کارهایی انجام دهیم که منجر به حفاظت از مناطق ساحلی خزر شود تا بتوانیم ریسک مخاطرات اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی را به حداقل برسانیم. متاسفانه دولت هیچ اقدامی در این زمینه انجام ‌نداده و مراکز تحقیقاتی هم گام موثری در این زمینه برنداشته‌اند. چنانچه امروز سکوت کنیم و در دستورکارمان مدیریت صحیح نداشته باشیم، قاعدتا کاهش ۷ تا ۸ متری سطح تراز دریای خزر تا پایان قرن حاضر برای کشورمان مشکلات بسیار بزرگی را رقم خواهد زد که یکی از آنها خشک‌شدن تالاب‌های ساحلی است که نمونه بارز آن را در خلیج گرگان شاهدیم. تالاب گمیشان هم در سال‌های اخیر خشک شده و در میانکاله و تالاب‌های گیلان، شرایط اصلا مساعد نیست.»

بررسی وضعیت بحرانی دریای خزر نشان می دهد که روس‌ها‌، قزاق‌ها‌، ترکمن‌ها و آذربایجان به‌عنوان سایر همسایگان خزر باید دست به دست هم داده تا بتوانند بحران دریای خزر را حل کنند چون در صورت اقدام نکردن هر کشور در راستای بهبود آن تاثیر اقتصادی و محیط زیستی بدی روی خود و دیگر کشورها گذاشته می شود.